Alpertus van Metz (overleden na 1024) was een benedictijnse kroniekschrijver uit de 11e eeuw. Zijn De diversitate temporum, ook bekend als Gebeurtenissen van deze tijd, is een zeer belangrijke bron voor de geschiedenis van West-Europa voor de periode die het beslaat, van 990 tot 1021, en vooral voor Frankrijk en de Nederlanden. Het werk is opgedragen aan Burchard van Worms.
De diversitate temporum is een verhaal over allerlei politieke voorvallen rond het jaar 1000 aan de benedenloop van de Rijn, Waal en Maas, met als hoogtepunt een politieke moord. Het hoofdthema is de strijd om de opvolging van de prefect Godfried. Door erfopvolging zou dat zijn oudste zoon zijn, ook een Godfried, door Alpertus omschreven als een 'vadsige domkop' en niet geschikt als prefect. Hij werd geholpen door zijn zwager Wichman die echter zelf de prefectuur wilde verkrijgen.
Hoofdpersoon in de kroniek is Adela van Hamaland. In de tijd van haar overgrootvader Everhard Saxo († 898) behoorde de prefectuur, die meerdere graafschappen omvatte, aan de benedenloop van Rijn en Waal en Teisterbant tot het Hamalandse gravenhuis. Rond 915 was het door politieke ontwikkelingen uit de familie geraakt. Toen de prefectuur in 977 weer vrij kwam, wilde zij deze terugbrengen in haar familie, bij haar zoon Diederik. Inmiddels weduwe van Diederiks vader ging zij een nieuw huwelijk aan met Balderik van Duffelgouw. Diens moeder Gerburg was een zuster van de oude prefect Godfried. Daardoor kon hij in aanmerking komen voor de opvolging van zijn oom.
Na het overlijden van de oude Godfried kreeg Wichman als schoonzoon voorrang in de erfopvolging boven de neef-oomzegger Balderik. Balderik werd door Adela naar koning Hendrik II gestuurd om de prefectuur op te eisen, wat lukte. Wichman liet het er niet bij zitten wat een hardnekkige vete opleverde, die in 1016 eindigde met de moord op Wichman, beraamd door Adela en gepleegd door haar handlangers.
Alpertus schreef ook andere werken, waaronder een gedeeltelijke biografie van bisschop Diederik van Metz.
Alpertis Mettensis schreef in het Latijn. De vertalingen van de rivernamen Rijn, Maas en Waal zijn interpretaties die dan wel in de trditie passen, maar daarom nog niet juist hoeven te zijn. Lees meer over deze rivieren. Over de ligging van Hamaland,toch een centraal thema in dit werk, zijn de onderzoekers het niet allemaal eens met elkaar. Lees meer over Hamaland.
Politieke voorvallen In zijn bekende boek ‘Gebeurtenissen van deze tijd’ beschrijft Alpertus de strijd tussen de twee aristocraten Wichman en Balderik. Deze twee kwamen met elkaar in conflict toen zij allebei de overleden prefect van het gebied aan de benedenloop van de Rijn, Maas en Waal wilden opvolgen. Hoofdpersoon in de kroniek is Adela van Hammond, de vrouw van Balderik en de nicht van Wichman. In de kroniek weet zij ervoor te zorgen dat haar man, Balderik, het prefectuur kan opeisen en dat Wichman uiteindelijk vermoord wordt, mogelijk door Adela en haar handlangers. Het boek geeft ons daarmee een uniek inkijkje in de politieke voorvallen in de Lage Landen rond het jaar 1000. Dat zorgt ervoor dat het geschiedwerk van groot historisch belang is. - advertentie- Ondanks de historische relevantie van zijn schrijfsels, is het belangrijk om de werken van Alpertus met enige voorzichtigheid te benaderen. Zo blijkt Alpertus’ gekleurde positie als monnik uit zijn beschrijving van het drankgelag van koopmannen: ‘Vroeg in de morgen houden ze drinkgelagen, en wie daar dan met de luidste stem smerige praatjes uitslaat om het domme volk aan het lachen te maken en aan te sporen om wijn te drinken, oogst grote lof bij hen. Hiertoe brengen ze zelfs geld bijeen en een ieder geven ze daarvan zijn deel om er winst mee te maken; daaruit bekostigen ze de drinkgelagen die ze op vaste tijdstippen van het jaar houden, en op de belangrijkste feestdagen geven ze zich als het ware plechtig over aan dronkenschap.’ Hoewel dergelijke momenten door Alpertus ongetwijfeld afgekeurd werden en als goddeloos werden bestempeld, waren dit soort festiviteiten voor het gilde van koopmannen belangrijke momenten. Het samen zitten en drinken van de kooplieden was namelijk bedoeld om saamhorigheid onder de groep te kweken. Het is niet bekend wanneer Alpertus overleed. Op basis van zijn werk zal dit na 1025 zijn geweest. Hoewel zijn werk relatief beperkt qua omvang is – zelfs tijdgenoten merkten dit op – levert het ons een uniek inzicht in onze eigen geschiedenis.
De visie van Albert Delahaye.
Het gebeurt zelden in de historische wetenschap, vooral bij zo'n oude materie als de onderhavige, dat men de kans krijgt om op een nieuwe stelling een dubbelkontrole uit te oefenen. Is die mogelijkheid aanwezig, dan mag zij zeker niet verwaarloosd worden. Een belangrijke konstatering is geweest, dat de historische tradities van Nederland pas in de 12e eeuw voor het eerst verschijnen. Dit waren in de aanvang slechts een paar grote zaken; de meeste konsekwenties zijn pas veel later getrokken. Het is derhalve dienstig om na te gaan wat de oudste Nederlandse geschiedschrijvers over Nederland vóór de 12e eeuw meedelen. Bij het nalezen van hun kronieken valt men van de ene verbazing in de andere, zowel om wat zij verhalen als om wat zij niet bevatten. Ik neem de vier oudste: Alpertus van Metz; de Annalen
van Egmond; Melis Stoke en de Clere uten Laghen Landen. Bij de laatste arriveren wij al ver in de 14e eeuw. Dan zijn de dwalingen van Nederland in de grote lijn gevestigd en heeft het niet veel zin meer nog verder na te gaan, hoe en wanneer de latere schrijvers de mystifikaties
tot in alle konsekwenties uitgesponnen hebben.
De eerste Nederlandse schrijvers: Alpertus van Metz en de Annalen van Egmond, raken nergens de tradities aan van Utrecht, van Dorestadum, van Nijmegen of van de Bataven. Dit is vooral bij de Annalen van Egmond een onbegrijpelijke zaak, omdat aangenomen moet worden dat de schrijvers van Egmond de later gehanteerde bronnen kenden. Bij de latere schrijvers beginnen de mythen door te dringen, druppelsgewijs met half of geheel onjuiste feiten. Melis Stoke is de eerste, die St. Willibrord als bisschop van Utrecht noemt, al is hij nog niet geheel los van diens missiegebied aan de Schelde. Geen wonder dat hij de eerste was, omdat tussen hem en de vorige schrijvers de traditie door Echternach is ingevoerd. Van de indrukwekkende (latere!) serie berichten over de Noormannen vermelden Melis en de Clerc hoogstens één feit. Een en ander maakt duidelijk, dat hun stof niet gevormd werd door een ter plaatse bestaande dokumentatie of een levende traditie, maar dat deze van buitenaf is aangevoerd. In sommige gevallen is de invoering van een bepaalde traditie door hun eerste tekst daarover vrij nauwkeurig in de tijd te plaatsen. De eerste schrijvers over de Nederlandse geschiedenis hebben het onweerlegbaar getuigenis neergeschreven dat de na hen opgekomen tradities een en al mythe zijn. Dit had iedere historicus kunnen zien, tenminste als hij die schrijvers eens niet met de nek maar met open ogen aangekeken had.
|
Alpertis Mettensis. Van Alpertis Mettensis weten we zo goed als niets, tenminste wat feitelijk bewezen is. Zo is zijn naam wel bekend en dat hij monnik was in Metz. Zijn geboortejaar, zijn sterfjaar, zijn afkomst zijn onbekend. Zijn verblijfplaats is speculeren. De plaats van waaruit hij schreef is nog steeds een vraagteken. Utrecht? Tiel? Amersfoort? Of was het toch Metz in Frankrijk gezien zijn naam! Men heeft dan wel opgemaakt over welke periode hij schreef, maar onzeker is over welk gebied hij schreef. Men (de historici) menen dat zijn verblijfplaats wel Utrecht geweest zal zijn, omdat het grootste deel van zijn verhaal zich daar toch afspeelt. Maar in deze opvatting schuilt meteen de denkfout dat het genoemde Trajectum ook werkelijk Utrecht was. In het woord vooraf van de uitgave uit 1999 schrijft Hans van Rij (vertaler van het werk): "In de eerste druk plaatste ik Alpertus in het klooster Hohorst. Dat lijkt me niet vol te houden en is hij naar Tiel verhuisd". Van Rij is overtuigd van zijn misvatting, nu de overige historici nog. |  |
Wie was hij en waarover schreef hij? Over het leven van Alpertus is weinig met zekerheid bekend. In Metz was hij enige tijd een monnik en mogelijk leerde hij in die periode bisschop Diederik I van Metz kennen. Later ging hij naar het bisdom Utrecht, waar hij waarschijnlijk in Tiel verbleef. Utrecht en Amersfoort (klooster op de Heiligenberg) worden ook genoemd als verblijfplaats. De reden voor zijn terugkeer naar het bisdom is niet bekend, maar een mogelijke verklaring is dat het zijn geboortestreek was. Alpertus van Metz was een belezen figuur. Dat valt op te maken aan de vele verwijzingen in zijn werk naar andere literatuur. Zo spiegelt hij de Slag aan de Merwede in 1018 aan Caesars strijd tegen de Galliërs. In zijn beschrijving van de slag zijn namelijk meer dan dertig verwijzingen naar Caesars De Bello Gallico aanwezig. Dat Alpertis Mettensis in Amersfoort verbleven zou hebben is een mythe. Amersfoort bestond niet eens in de 11e eeuw. Het klooster Hohorst dat in de tekst ook helemaal niet genoemd wordt (het is een latere interpretatie) heeft in Amersfoort nooit bestaan. De oudste archeologische sporen ter plaatse stammen uit de 14de eeuw. Lees meer over het Klooster Hohorst. |
Wat weten we uit de klassieke tekst?
Het is steeds zaak precies te lezen wat een schrijver geschreven heeft, zonder dat men interpretaties van latere onderzoekers erbij betrekt.
In de oorspronkelijke tekst van Alpertus Mettensis staat nergens Hohorst of Emersfort of Amersfoort. De 'Ema' wordt wel genoemd in de tekst van Thietmar van Merseburg, maar het is maar de vraag of het hier geen latere interpolatie betreft aangezien deze tekst ons slechts in kopie is overgeleverd en waarbij mogelijke aanpassingen aan toen geldende opvattingen niet uitgesloten kunnen worden.
- deze berg zes (6!) mijlen van Trajectum lag (Trajectum zou Utrecht zijn),
- aan alle kanten ontoegankelijk was,
- aan één kant een modderige rivier lag en
- aan de andere kant een ononderbroken moeras en
- op de achtergrond veel menselijk rumoer was (Amersfoort als stad bestond nog niet!)
- de top van de heuvel vlak werd gemaakt
- Ansfridus er een kapel bouwde, een cel en andere cellen (van resten van deze kapel is niets gevonden. De oudste archeologische sporen stammen uit de 14e eeuw).
- Dochter Benedicta bleek daarbij aanwezig te zijn. Kwam zij even op het juiste moment vanuit Thorn waar zij abdis was, naar Amersfoort?
- Psalmen en hymnen zingend werd het lijk van Ansfridus naar een gereed liggend schip gebracht en over de Rijn naar Utrecht gevaren zijn.
- Door 'Utrechtenaren' werd de baar meegenomen en werd de rivier overgestoken en zou men over de Rijn in Utrecht gekomen zijn. Vanuit Amersfoort kan men onmogelijk via de Rijn in Utrecht komen.
- Wadend en zwemmend bereikte men de andere oever. Dus zo diep was die rivier niet.
- Er ontstond een brand (door Gods besluit) in een van de bijgebouwen.
- Er onstond een handgemeen tussen de ontvoerders en degenen die de brand probeerden te blussen.
- Ansfridus zou begraven zijn in de St.Maartenskerk in Utrecht.
- De wonderlijke afloop van dit verhaal wordt toegeschreven aan een heilig man.