Hamaland zoals we ons dat traditioneel moeten voorstellen. Het onderschrift bij deze kaart luidt:
Romeins Nederland bestond vooral uit veengronden (donkere delen) die tengevolge van zeespiegelstijgingen en stormvloeden regelmatig overstroomden, dus eigenlijk onbewoonbaar waren.
We zien op deze kaart een opmerkelijke samenloop van landschapsnamen. Zowel Hamaland, Friesland (Frisia), Texandrie en Teisterbant waren landschappen in Frankrijk.
In een rijksverdeling van 838 (Annales Bertiniani, ed. Grat, blz. 22) wordt het hertogdom Frisia genoemd 'tot aan de Mosa' (met de grote vraag of dit de Maas is of de Moese in Vlaanderen). Het graafschap Texandria (het weefland) was een streek ten zuidwesten van Rijsel. Teisterbant, genoemd in de rijksverdeling van 839, is identiek aan Westrachia en duidde een streek aan ten westen van Atrecht (Arras). De Nederlandse namen van deze streken zijn van veel later en hebben niets met de oude namen te maken.
Uit alle tekstuele gegevens blijkt dat Hamaland een landstreek in Frankrijk was.
Er is in Nederland geen enkel bewijs dat er in de achtse eeuw al een graafschap in Gelderland bestond.
Het eerste graafschap was dat in Holland en Zeeland, gesticht door Dirk 1, die afkomstig was uit Vlaanderen. En dan hebben we het over de tiende eeuw!
Deze Dirk 1 betrekt vanuit het klassieke Frisia in Vlaanderen kolonisten aan om het nieuw verworven land te ontginnen en in bezit te nemen. De graven van Holland waren er dus eerder dan de bisschop van Utrecht, die later bepaalde rechten ging claimen, maar geen voet aan de grond kreeg. Ook de pogingen van de abdij van Echternach (zie daar) strandden in het niets met hun claims in Holland. Zie ook het dievenboekje van Echternach en de voetnoot.
Het plaatsen van Hamaland in Nederland is voortgekomen uit het misverstaan van de rivier de Isla, dat niet de IJssel was, maar de Lys in Frankrijk. De hele geschiedenis van Hamaland aan de IJssel is terug te voeren op dit ene misverstand. Het probleem is dat men teksten over Hamaland uit de 8ste en 9de eeuw gaat toepassen op een graafschap Hamaland dat in de 11e eeuw in Nederland nieuw ontstond. Dat het oude Hamaland in Nederland zou liggen is het gevolg van enkele onjuiste opvattingen onder andere van prof. D.P.Blok.
Het wordt in de historische literatuur wel eens vaker gezegd: 'Als je een bepaalde streek of plaats zoekt en niet kunt vinden of erover twijfelt, bekijk dan waar en met wie de 'machthebbers' trouwden en waar ze begraven werden'. In 1653 werd per toeval in Doornik het graf van Clovis' vader, de districtscommandant Childerik (481) gevonden met vele rijke schatten, en "begraven in Doornik alwaar hij dus ook gewoond zal hebben". Robert le Frison trouwt in 1063 met Gertrude, dochter van Bernard II, hertog van Saxe, weduwe van Florent I, graaf van Frise. Robert werd begraven in Cassel (Frans-Vlaanderen). Dat was dus midden in zijn rijk en niet in Nederlands Friesland. Saxe is hier het Saxonia in Frans-Vlaanderen en niet Noord-Duitsland.
De zus van Robert, Mathilde (overleden in 1083), trouwt met Guillaume (Willem) van Normandië, koning van Engeland. Hun kleinzoon was Guillaume Cliton, graaf van Vlaanderen.
Er bestaan meerdere kaartjes van Hamaland, zoals historici het opvatten (zie ook het kaartje links). De verschilllen spreken voor zich.Conclusie: men weet niet waar het in Nederland precies gelegen heeft.
Klik op de rechter kaart voor een vergroting, zodat de teksten beter leesbaar zijn.
In de rijksverdeling van 838 (Annales Bertiniani, ed. Grat, blz. 22) wordt Hamalant genoemd tussen de Mosau en de Seine. In de verdeling van 839 (ibid., blz. 32) staat Hamarlant in deze volgorde opgesomd: het hertogdom Doornik, het rijk van de Saksen, het hertogdom Frisia tot aan de Mosa (met de grote vraag of dit wel de Nederlandse Maas is), het graafschap Hamarlant, het graafschap van de Batavi, het graafschap Testerbant met Dorestadum.
Hamalant of Hammelant is identiek met Henegouwen, waarvan de kern gevormd wordt door Kamerijk, Avesnes, Le Quesnoy, Valenciennes en Condé-sur-Escaut. De Mosagouw dienen we derhalve veel verder naar het zuiden te zoeken dan waar Blok ze lokaliseert. (De Maas stroomt overigens ook in Frankrijk en ontspringt daar zelfs. Tussen Maas en Seine ligt geen enkele vierkante meter Nederlands grondgebied).
Hamaland, het Nederlandse landschap, verschijnt in 1046 voor de eerste maal in de tekstn. Het houdt geen verband met de oude naam. Er behoeft niet eens aan import gedacht te worden, wellicht kwam de naam met de graven van Gelre mee, die, overigens, uit Frankrijk kwamen.
Wat weten we nu feitelijk echt? Feitelijk beschikken we alleen over geschreven bronnen waarin Hamaland genoemd wordt. En dan vallen er twee zaken op:
1. Die geschreven bronnen die Hamaland noemen komen allemaal uit Frankrijk en beschrijven een Frans landschap. Nederland beschikt over geen enkel stukje papier uit die tijd (8ste eeuw).
2. In die bronnen is een duidelijke relatie aan te wijzen met Franse vorsten, vorstendommen en Franse plaatsen.
(Hiernaast nog een kaartje waar Hamaland dat weer op een andere plek ligt!)
De Heerlijkheid van Ham.
J. Mansion (Les prinoipeautés belges au Moyen age, 1902) breng het oude woord ham onder bij de heemnamen van Vlaamse plaatsnamen. In de overgrote meerderheid der voorbeelden volgt heem op een patronymicum op -ing. Bav(o)-ing(a)-hem of de gemeenschap van de Bavings in een gemeenschap van huizen, een stede. Ham, zegt Mansion, "dient in oud engelse teksten als praedium en zelfs civitas, wat duidt op een tamelijk uitgestrekte exploitatie, een aanzienlijk grondbezit".
Albert Delahaye plaatst de Hammaburg te Hames-Boucres in het huidige département Pas de Calais in Frankrijk. Er is sprake van de doublures zoals met Hamburg in Duitsland. Op de plaats waar Ham-sur-Aa zou moeten staan, staat er Sitnia- St. Mommelin geschreven. Was deze Sitnia de plaats van het eiland Sithiu waar de abdij van St. Omer eerst werd gesticht? Tekst 406 meldt dat in Saxonia de Noormannen de Hammaburg hebben verwoest maar waar ze niet ongewroken zijn vertrokken.
In de tekst van de Annales Fuldensis (zie hiernaast) is in 845 sprake van de Noormannen die via de Seine in Parijs aankomen en daar afgekocht worden. In Frisia (tekst ° vermeldt Fresia) namen ze deel aan drie veldslagen, in de eerste werden ze verslagen, maar in de tweede twee slaagden ze erin een groot aantal mannen te verslaan. Ze keerden ook terug naar een kasteel in Saksen genaamd Hammaburg, waarvan ze niet ongedeerd terugkeerden. Deze tekst staat ook in de Annales Regni Francorum. Het gaat hier dus niet over Nederland of Noord-Duitsland, maar over Frankrijk, waar de Noormannen aan het plunderen zijn. De tekst gaat van Parijs in de volgende zin over naar Frisia. De reatie is wel duidelijk, zeker omdat er in Friesland geen spoor van Noormannen-raids is gevonden. Wat viel daar te plunderen? En tegen wie zouden ze daar gestreden hebben? Tegen die paar boeren op die terpen?Bisschop Anscharius kreeg in 826 van de bisschop van Coulogne, nabij Calais en niet nabij Avesnes-sur-Helpe of Keulen, een stevige boot en arriveerde in de haven van Dorestadum of Audruicq en de naburige gebieden van de Friezen. In 829 werd een boot waarop Anscharius meereisde door piraten aangevallen. Ze leden schipbreuk en konden aan wal komen in de haven van Birca. Deze schipbreuk gebeurde niet in Zweden maar te Bergues, een haventje in de Mosa of Moze, het wad van de huidige Plaine Flamande in Frans Vlaanderen. Hier wordt het verhaal van Anscharius interessant. In 832 kreeg Anscharius de toestemming van andere bisschoppen in de streek om zich aan de overzijde van de Albis (de Aa) te vestigen. Zijn eerste bisdom was in 826 dit van Coulogne, het bisdom waarvan Servatius in de IV de eeuw de zetel hield, gelegen op de linkeroever van de Mosa in Fresia. Nu zijn het andere bisschoppen die Anscharius de toelating geven zich te vestigen op de andere oever van de Albis (de Aa) en wel op de rechteroever van de Aa die in 832 in de Mosa of het wad uitstroomde. De annalen zeggen dat deze oever een uithoek van Saxonia was. Birca of Bergues lag ook aan die zijde van de Albis (Aa). Anscharius vestigde zijn zetel te Hammaburg. En omdat zijn bisdom maar klein was schonk de keizer hem het klooster van Torhout in het huidige West Vlaanderen. Hij hoefde de Aa niet over te steken om naar Torhout te gaan.
Afbeeldingen hiernaast en hieronder: de plaats van de Ferme du Ham a st.Momelin, nabij het Bois du Ham, waar ook de rivier de Ham stroomt en het moeras van Ham ligt. In het verleden is de locatie van het klooster niet willekeurig vastgesteld. De geografische kennis van onze voorouders was juist, in ieder geval regionaal, en ging het om het opzetten van een boerderij zo groot als die van de vroegere abdij. Sinds de 8e eeuw waren de monniken in Saint-Momelin de bezitters van dit gebied. Het was toen wat een eenzaamheid werd genoemd, een woestenij met een paar hutten. De plaats was zeker meer bebost dan vandaag. We vinden hele boomstammen een meter onder de grond, midden in de Watergangen, die mogelijk eeuwenlang onder het alluvium begraven hebben gelegen, zonder dat vastgesteld is of ze uit de 7e eeuw dateren.
De Ferme du Ham aan de rivière du Ham, lag midden in het missiegbied van St.Anscharius, maar ook in dat van St.Willibrord. Klik op de kaart voor een vergroting. Links op deze kaart liggen Eperlecques, waar het klooster van St.Willibrord stond, iets verder naar links Tournehem-sur-Hem waar Willibrord zijn bisschopszetel had. Ten noorden daarvan Audruicq, het Dorestad uit de oude geschriften en aan de kust Gravelines waar Willibrord vanuit Engeland aan land kwam op het continent.
(AWN nr.1, februari 2017).
Op zoek naar Hamaland Afdeling 18 (Zuid-Salland, IJsselstreek, Oost-Veluwezoom) blijft voortvarend op zoek naar de grenzen van het aloude graafschap Hamaland. Eerder gingen vondsten van een door de afdeling onderzochte akker in Empe niet verder terug dan de veertiende eeuw en dat is te jong voor Hamaland, een graafschap in het Karolingische Rijk waarvan de naam al in de negende eeuw in geschreven bronnen verschijnt. Dat was een tegenvaller (zie Westerheem, oktober 2015), maar inmiddels is de afdeling weer een hoopgevend stukje verder. Het uitwerken van de vondsten die vrijwilligers in maart vorig jaar op een akker bij Terwolde verzamelden gaat nog steeds door en brengt mogelijk nieuwe aanwijzingen. Alle vondsten zijn nu gewassen, geteld, gewogen en voor een flink deel ook gefotografeerd. Voor een goed onderbouwde datering van het materiaal is de specialistische hulp van Emile Mittendorff (Archeologie Deventer) ingeroepen. Hij dateerde veel van de Pingsdorf-scherven in de tweede helft van de tiende en elfde eeuw, hoewel er ook wel enkele oudere scherven waren. De oudste scherven dateren zelfs uit het eind van de negende eeuw of begin tiende eeuw, terwijl de bewoning lijkt te eindigen aan het begin van de veertiende eeuw. Een bijzondere vondst van dezelfde akker bij Terwolde werd gedaan door een jongeman uit de buurt. Hij vond een zilveren denier, geslagen in Deventer tijdens Hendrik II (1002-1024). Vrijwel identieke munten zijn ook in Deventer geslagen door Adela van Hamaland (973-1018). 'Dichter bij Hamaland zijn we nog niet eerder geweest in ons onderzoek', aldus Afdeling 18 in haar nieuwsbrief van september. Een andere interessante vondst-categorie zijn meer dan honderd rolletjes lood van 1,5 tot 4 centimeter lang. Waarschijnlijk zijn ze gebruikt als netverzwaring. Soortgelijke loodrolIetjes zijn ook bekend uit Dorestad.
Commentaar: Pingsdorf aardewerk wordt algemeen gedateerd tussen de 8e en 13e eeuw, dus daar bewijs je weinig mee. Er blijkt over dit Hamaland nog veel onduidelijk. Maar het Hamaland lag niet in Nederland, maar in Frankrijk. Zie mijn artikel in SEMafoor 2014.
Op zoek naar Hamaland.
Afdeling 18 van Westerheem is op zoek naar de grenzen van het aloude graafschap Hamaland. Op een door de groep onderzochte akker in Emde gingen de vondsten niet verder terug dan de 14e eeuw en dat is te jong voor Hamaland. Men noemde het dan ook 'een tegenvallend resultaat'. (Bron: Westerheem, jaargang 64, okt.2015, p.349)
Ook in Westerheem 2 van april 2016 is men Hamaland aan het zoeken. In Terwolde vond het Hamaland-project een vervolg in het karteren van een akker. Ook hier was verreweg de grootste groep aardewerk van meer recente datum. Afgezien van enkele Badorfscherven was ook hier weinig aardewerk dat duidelijk van vóór het jaar 1000 dateerde.
Commentaar: Nu kan men nog lang zoeken naar Hamaland, maar als men op de verkeerde plaats zoekt (langs de IJssel in Nederland), zal men het nooit vinden. Het is een zoveelste bewijs dat Hamaland niet lag waar de traditonele historici het menen te moeten zoeken. Ook hier bevestigt de archeologie niet wat de historici voor waarheid houden.
Utrecht, Hamaland en Deventer: akte d.d. 23 augustus 1046. Dit moet echter zijn 10 september en gezien de ondertekening met 'indictione XIIII, regni vero VIII' kan aan het jaartal getwijfeld worden. Actum Spire.
In deze akte bevestigt Keizer Hendrik III de kerk van Utrecht in het bezit van goederen en rechten te Deventer en in het graafschap Hamaland, waarvan de grenzen worden aangegeven. Bron: Mr. L.A.J.W. baron Sloet, nr 161.
Deze akte is van belang omdat zij de eerste vermelding in Nederland van Hamaland bevat, waaronder men een streek in de omgeving van de IJssel mag verstaan. Het 9e-eeuwse Hamaland, genoemd in verband met de Chamavi van Camphin, was echter een streek in het noorden van Frankrijk; zoals ook Salahem (zie bij Salahem) een plaatsnaam in Frankrijk was, waarmee de latere eveneens bij de IJssel gelegen Nederlandse streek Salland geen verband heeft.
Hendrik III (28 oktober 1017 - kasteel Bodfeld in de Harz, 5 oktober 1056), bijgenaamd de Vrome of de Zwarte, was keizer van het Heilige Roomse Rijk.