Twee van de felste verdedigers van de Utrechtse mythe zijn Martin de Bruijn en Charlotte Broer. Zie de website www.broerendebruijn.nl waarop gepoogd wordt de traditionele opvattingen te handhaven, maar waarop zij veel traditionele opvattingen die onhoudbaar bleken zelf ook tegenspreken of verzwijgen. Zie hiernaast.
Hopelijk stort De Bruijn zich ook eens op een zoektocht naar teksten die bewijzen dat Trajectum toch Utrecht is, niet in de 11de eeuw, maar in de 7de eeuw. Hij deed ook een zoektocht naar de 'oversteekplaats', waarbij hij tot de conclusie kwam dat die niet aantoonbaar is.
In hun publicaties blijven Broer en De Bruin uitgaan van enkele oorkonden waarvan zo goed als iedereen weet dat het falsums zijn. De oorkonden over het klooster te Amersfoort (zogenaamd de voorloper van de Paulusabdij te Utrecht) uit 1006, 1028 en 1050 (zie daar) zijn vervalsingen, tussen de 14e en 16 eeuw geproduceerd te Utrecht om rechten en bezittingen te verwerven in bepaalde gebieden.
Met gegevens uit de 14e tot de 17e eeuw toen de mythe van St.Willibrord in Utrecht algemeen gehanteerd was, willen zij de situatie in de 11e eeuw bewijzen. Dat Broer en De Bruin die vervalsingen ontkennen is slechts toe te schrijven aan het ondanks alles willen vasthouden aan eigen opvattingen, maar heeft niets met historisch onderzoek te maken. Zij moeten dan allereerst eens archeologisch of met parallelle teksten bewijzen dat de plaatsen die in deze oorkonden genoemd worden, in het begin van de 11e eeuw al bestonden. Het zou een unicum zijn en een wetenschappelijk ongekende prestatie, want het is tot heden nog niemand gelukt, aangezien laag-Nederland wegens de transgressies onbewoonbaar was.
Op p.250 in "Uniek in de stad" merkt mevr.Broer het volgende op:
Van een deel van de door Ansfried en Adelbold aan de kloostergemeenschap op de Hohorst geschonken bezittingen zoals die in de oorkonden van 1028 en 1050 genoemd zijn, vinden we nadien niets meer terug in de bronnen. Dat geldt voor de rechten in en bij Vught in Noord-Brabant, die door Ansfried aan de monniken werden overgedragen. Maar ook rechten, door Adelbold geschonken, in Ulft, Oosterbeek, Gietelo, Deventer, Windesheim en tenslotte in EIst komen in later tijd niet meer voor als abdijbezit.
Opvallend is dat het bij het verdwenen bezit in vrijwel alle gevallen gaat om ver weg en ten opzichte van het andere abdijbezit geïsoleerd gelegen bezittingen (zoals Vught en Twente).
In Noord-Brabant heeft de abdij nooit andere bezittingen gehad dan deze rechten waarvan in de oorkonden van 1028 en 1050 melding wordt gemaakt. En nergens anders heeft ze vergelijkbare rechten gehad op grond waarvan eventueel iets afgeleid zou kunnen worden omtrent de rechten in Vught.
Het is bij mevr. Broer (en anderen) blijkbaar nooit opgekomen dat het bezit in deze plaatsen niet verloren is gegaan, maar dat het bezit er eenvoudigweg nooit geweest is. Immers op grond van verkeerde interpretaties van plaatsnamen uit de oude oorkonden zijn latere 'historici' tot deze identificaties gekomen.
De studie van Albert Delahaye heeft wel aangetoond dat foutieve interpretaties bij meerdere oorkonden het geval is geweest, zoals bij de claims van de abdij van Echternach in Holland en Brabant en de claims van de abdij van Werden in Midden-Nederland.
Ook (rechtshistoricus) Martin de Bruijn hanteert de aloude opvatting over St.Willibrord en Utrecht. Maar klassieke bewijzen voor hun opvatting hebben ze niet, althans ze tonen ze niet. Maar bewijzen wat je beweert is een zwakte van De Bruijn. Ook in een discussie met Llewellyn Bogaers over laatmiddeleeuws Utrecht blijkt dat. In de repliek van Llewellyn lezen we (en ik vat er enkele samen): "Ik ben benieuwd naar zijn bewijsvoering" en "een vraag die Martin systematisch uit de weg gaat", "zijn verweer niets met de kern van mijn betoog te maken heeft", "Martins commentaar is op dit punt irrelevant". "Martin legt mij in de mond wat ik niet beweer". "Wat Martin stelt, beweer ik nergens". "Martins weergave van mijn tekst is teleurstellend". "Hij leest mijn tekst niet zorgvuldig genoeg". "Hij schroomt niet mijn woorden te verdraaien". "Martins reactie raakt de essentie van mijn hoofdstuk niet". (Bron: Jaarboek Oud Utrecht 2008, p.156-162).
Het is wel duidelijk dat Martin de Bruijn als rechtshistoricus zoals hij zichzelf typeert, zich niet moet bezig houden met bewonings- en kerkgeschiedenis.
Maar er is meer kritiek op de houding van Broer en De Bruijn. Op Nifterlaca lezen we: "Maar wat De Bruijn en Broer allemaal schrijven en beweren heeft voor mij geen enkele waarde. Dat deze "onderzoekers" universitair geschoold zijn neem ik maar aan, maar doen geen origineel onderzoek en onderzoeken al in het geheel geen originele bronteksten. Ze verwijzen in hun eigen teksten vaak naar hun eigen publicaties (de slager keurt zijn eigen vlees)".
En juist dat is het grote probleem bij 'historisch geschoolden', zij schoolden zich slechts in wat in (ver-)ouder(d)e geschriften allemaal geschreven staat. Eigen bronnenonderzoek blijft en blijkt cruciaal.
Toch komen beiden soms, zij het heel soms, tot opvallende bevindingen, zoals over de 'oversteekplaats' waar Utrecht/Trajectum haar naam aan te danken zou hebben. Die oversteekplaats is volgens De Bruijn nergens aantoonbaar.
Daarmee geef ik hem gelijk, net zoals die 'voorde' in Amersfoort ook niet aantoonbaar is. Een belangrijk gegeven, wat De Bruijn ook noemt, is dat aansluitende wegen volledig ontbreken. Maar wat ik dit betoog van De Bruijn mis, is de oudste naam van Utrecht die Utrek en Uit-rek was. Deze naam had betrekking op 'uitgerekt' gebied dat vrij kwam na de transgressies.
De inheemse naam Ut-reck (Lees: Uit-Rek) werd vertaald met Trajectum, zoals in -traject- (weggedeelte). In dit geval werd de echte en oorspronkelijke betekenis van "buiten gelegen rek of rak" niet begrepen, omdat de nadruk werd gelegd op die oversteekplaats.
Het bisdom Utrecht verschijnt volledig nieuw omstreeks 940. De naam van het nieuwe Utrecht moet begrepen worden als Uit-Rek, een strook land, vrij recentelijk uit het water te voorschijn gekomen en voorlopig nog “uit”(=buiten)-liggend. Het was nog een eiland of waddeneiland dat alleen bij eb toegankelijk was. De weliswaar apocriefe tekst over Balderiks komst naar Utrecht, geeft dat ook aan. Van Mieris, Oorkondenboek van Holland, enz., I, p.34, (vervalste tekst, met een kern van waarheid). De naam Utrecht kreeg in de officiele stukken vrij vlug de latinisatie Ultraiectum/Traiectum, wat een volkomen normale zaak is, maar wat wel de aanleiding tot enorme misverstanden werd. Voor de toepassing van de naam Vetus (oud) Traiectum was derhalve niet de minste aanleiding, daar stad en bisdom kersvers waren. Geen wonder dan ook dat Balderik de eerste bisschop was die in de Utrechtse Dom begraven werd. Om hem te doen aansluiten bij Radboud, plaatste men het begin van zijn optreden in 918. Er bestaat echter geen enkel betrouwbaar gegeven over deze opvolging. Pas vele eeuwen later ontdekte men, dat er ook een Romeins Traiectum had bestaan, en omdat dit vanwege zijn Friese raakpunten ook met glans en wimpel op Utrecht werd toegepast, werd een nieuwe mythe tot absolute historische zekerheid verheven.
Daarnaast twijfelen beide aan het zogenaamde 'Kerkenkruis' in Utrecht. Nergens blijkt dat het op een vooropgezet plan berust. Zie hun afbeelding hieronder. Klik op de afbeelding voor een vergroting.
De ligging van de kerken. Gearceerd de oeverwal van de Rijn. Alleen Sint-Salvator en Sint-Paulus waren betrekkelijk laaggelegen. Afbeelding bij het artikel van C.J.C.Broer op www.broerendebruijn.nl/Kerkenkruis.html. Het is vrij verwonderlijk als men op deze afbeelding van de toch vrij willekeurig gelegen kerken, een kruis meent te zien. Het is wat zij ook terecht noemen een 'invention of tradition'.
Het boekje Bonifatius en de kerk van Nederland van Charlotte Broer en Martin de Bruijn toont precies aan hoe opvattingen ontstaan en steeds herhaald worden. De toch regelmatig uitgesproken twijfel geeft duidelijk aan dat er toch heel wat misverstanden bestaan, om deze mythen als vaststaande geschiedenis te kunnen blijven hanteren. Het is zoals ze zelf verwoorden meer een kwestie van 'invention of tradition' (uitvinding van een traditie).Dit boekje sluit wat de opvattingen betreft ook feiloos aan bij andere publicaties over Bonifatius. In het woord vooraf schrijven zij: "Voorts blijken er grote verschillen van inzicht te zijn blijven bestaan over het ontstaan, de geschiedenis en de ligging van die oudste kerken. Een uitvoerige discussie over deze meningsverschillen zou ongetwijfeld tot een verbreding van de kennis van en een verdieping van het inzicht in de vroegste geschiedenis van de Utrechtse kerk hebben geleid. Helaas heeft een dergelijke gedachtenwisseling nauwelijks plaatsgevonden, laat staan een discussie. Vaak werden in wat er aan publicaties verscheen eenmaal ingenomen standpunten - doorgaans hooguit gebaseerd op een deel van of een aanvechtbare interpretatie van de beschikbare bronnen - slechts herhaald, met voorbijgaan aan de suggesties en gerechtvaardigde vragen van andere onderzoekers". Tegelijkertijd levert onze analyse van de beschikbare bronnen echter nog steeds een beeld op van zijn activiteiten dat in verschillende opzichten afwijkt van de gangbare opvattingen van andere historisch onderzoekers. Een wetenschappelijke discussie daarover gaan we ook hier geenszins uit de weg.
Aan een gedachtenwisseling over eenmaal ingenomen standpunten, doen ze vervolgens zelf niet aan mee door de twijfel niet verder uit te zoeken of toe te lichten, al is het aantal van 248 noten (op 17 pagina's van de 96) heel omvangrijk. Zolang zij blijven vasthouden aan het onvindbare klooster Hohorst (het proefschrift (sic)! van Charlotte Broer), blijft die benodigde gedachtenwisseling uit.
De visie van Albert Delahaye.
Wat hier door Broer en De Bruijn geschreven wordt is maar al te waar. Echter, een dergelijke gedachtenwisseling heeft niet nauwelijks plaatsgevonden, maar heeft nog steeds niet plaatsgevonden! Elke discusie werd meteen de kop ingedrukt met de traditie die zo sterk stond. zoals prof.F.Hugenholtz dat eens noemde. Ja, sterk sinds de 17de eeuw! Er is geen enkel authentiek bewijs dat St.Willibrord ooit in Utrecht is geweest. In zijn tijd was laag en midden-Nederland overstroomd. De plaatsing van St.Willibrord in Nederland en in Utrecht berust op enkele misverstane Latijnse teksten door niet ter zake kundige goedgelovige 'historie-vorsers'. Zij meenden bij de interpretatie van die teksten dat het mogelijk over Nederland zou kunnen gaan. Dat kwam doordat men toen meende dat het Noviomagus van Karel de Grote beslist Nijmegen was en de Fresones waar St.Willibrord missioneerde, de Friezen in Nederlands Friesland waren. Men zag een bevestiging van deze opvattingen in de pretenties die de abdij van Echternach ooit in Holland (helaas mislukt) en in Brabant (op vier plaatsen wèl gelukt) stelde. Maar de archeologie spreekt de opvatting dat St.Willibrord in de 7e eeuw in Utrecht enkele kerken bouwde faliekant tegen. Er is archeologisch nooit enige bewoning aangetoond in Utrecht en verre omgeving in de 7e en 8ste eeuw, laat staan dat er ooit iets van een kerk is teruggevonden. Ook in Friesland is nooit iets gebleken van het omvangrijke volk der Fresones. Dat wordt momenteel door meerdere historici ook erkend.
Het werkterrein van Bonifatius, zoals Martin de Bruijn het voorstelt. Klik op de afbeelding voor een vergroting.
Het is helaas een onjuiste voorstelling, wat ook niet anders kan als je Turingia opvat als Thüringen, Bagiorenses of Bajowaria als Beieren opvat en Hetti of Hettuarii als Hessen. Het waren achtereenvolgend het land van Doornik, van Bavay en van Ath. In Frisia noemt De Bruijn maar één plaats: Dokkum, wat Duinkerke moet zijn dat immers het ware Dockynchirica was, waar ook het ware Frisia lag. Opvallend is ook dat De Bruijn Dorestad en Aken niet noemt, wel Attingahem dat bij hem Breukelen is. Bij prof.D.P. Blok is het echter (zijn woonplaats) Nederhorst de Berg. Daarover merkte Albert Delahye eens op: "als je zo wat plaatsen aan het uitdelen bent, kun je je eigen woonplaats toch niet overslaan?" Opvallend is ook dat Nijmegen bij hem aan de Rijn ligt, wat volkomen onjuist is. Fulda staat ook op dit kaartje, terwijl Fulda in de tijd van Bonifatius nog niet bestond. De grootste misvatting is dat het werkterrein van Bonifatius zo erg omvangrijk wordt afgebeeld, terwijl hij een Benedictijn was en slechts kleine bisdommen maakte. En waar plaats De Brruijn alle activiteiten van Bonifatius in relatie met de Frankische bisschoppen en de Karolingen? Immers Bonifatius heeft Frankische koningen gezalfd en gekroond en koningskinderen, zoals Karel de Grote, gedoopt. Ook was hij voorzitter van het consilium van Frankische bisschoppen. Dat was voor de Friezen ook de reden hem te vermoorden: Bonifatius werd gezien als een vertegenwoordiger van het Frankische gezag.
En dan toch groot nieuws.
In het boek "Bonifatius en de kerk van Nederland" lezen we toch een aantal opvallende zaken.
De grondfout van C.Broer en M.de Bruijn is dat zij Trajectum blijven beschouwen als Utrecht, terwijl daar geen enkele tekstueel of archeologisch bewijs voor bestaat. En tweede onjuisheid blijft dat zij het klassieke Frisia dat in Vlaanderen lag, voor het Nederlandse Friesland houden. Een derde onjuistheid is om Germania blijven opvatten als Duitsland.
Op hun website publiceren Broer en de Bruijn ook het volgende: Utrechts eerste kerk revisited, door Charlotte J.C. Broer en Martin W.J. de Bruijn.
Domplein revisited Enkele kanttekeningen bij een opgravingsverslag.
Broer en de Bruijn schrijven daarover en noemen het (gelukkig nog wel) nieuwe interpretaties: "Wat nieuwe interpretaties betreft is het om te beginnen opmerkelijk dat in het rapport niet meer wordt ingegaan op opvattingen van voormalig stadsarcheoloog T.J. Hoekstra, die in 1995 met stelligheid heeft beweerd dat onder de domkerk zich geen bouwresten, althans resten die op een kerk zou kunnen wijzen, hebben bevonden die ouder zijn dan de dom van Adelbold, dus begin elfde eeuw".
Onze belangrijkste conclusie is vooralsnog dat het aantal nieuwe inzichten dat de opgraving van 2011 heeft opgeleverd vooralsnog gering is. Opmerkelijk is dat de context, die vooral aan de hand van de geschreven bronnen kan worden gegeven, nagenoeg ontbreekt en al helemaal niet in het verslag geïntegreerd is. Dit geldt al evenzeer voor wat de geschreven bronnen voor de verschillende gebouwen aan inzichten te bieden hebben. Vooral voor de funderingen PR1 en PR2 kunnen die contextuele gegevens niet worden weggelaten. Deze teksten zijn ook te vinden in het genoemde artikel van hun collega-archeoloog Tark J.Hoekstra uit 1988.
Al verschillende malen hebben wij gesteld dat de archeologie alleen geen antwoord kan geven op de vraag waar welke kerken hebben gestaan en welke functie zij hebben gehad. Dit is alleen uit de schriftelijke gegevens, gecombineerd met de archeologische, vast te stellen. Onze op de schriftelijke bronnen gebaseerde stelling dat de eerste Utrechtse kerk onder de latere domkerk, en dan waarschijnlijk onder het schip daarvan, heeft gelegen is door deze opgraving niet volledig bewezen, maar heeft met name door de vondst van een vroegmiddeleeuwse munt in wat Van Giffen periode VI noemde nog aan zekerheid gewonnen. Mogelijk kan het voorgestelde mortelonderzoek in de toekomst nog wat meer duidelijkheid bieden over de periodisering, al zijn we daar niet erg optimistisch over.
Hier noemen Broer en De Bruijn enkele opvallende zaken: 1. dat alleen de archeologie geen antwoord kan geven over welke kerk het gaat; 2. Dat dit alleen is vast te stellen uit de schriftelijke gegevens, gecombineerd met de archeologie. Dit is een juist standpunt, maar dan dienen de schriftelijke gegevens wel juist gelezen en beoordeeld te worden. En dan kun je niet afgaan op wat in de 17de of 18de eeuw geschreven is, maar moet je de oudste teksten beoordelen en vooral waar die geschreven zijn.
De Utrechtse archeologen hebben nagenoeg zeker de eerste kerk in Utrecht teruggevonden, maar ze hebben er zelf nog geen idee van, schrijven zij.
Maar wat schrijven de archeologen Bert Ozinga en Maarten de Weerd zelf?
Zij kwamen in hun publicatie tot de conclusie dat een bodemlaag, aangetroffen in werkput XIX, die door Van Giffen fase zes (VI) was genoemd, niet Romeins was maar vroegmiddeleeuws. In een artikel in het Utrechts Nieuwsblad van 1 december 1989 zei Ozinga daarover:
‘Ik denk aan een gebouw uit de Karolingische tijd (700 tot 1000), mogelijk een kerkje. Op grond van de plek, tussen de toren en de Domkerk, mag je veronderstellen dat het een voorloper van de huidige Maartensdom zou kunnen zijn’.
Liefst 4 behoudens (onderstreept door mij) op hun bevindingen. En daarop bouwen Broer en De Bruijn hun zekerheid!
De plaatselijke pers had de luchtbel al door, want volgens Broer was bij de regionale pers de belangstelling miniem. Noch RTV-Utrecht noch DUIC (De Utrechtse Internet Courant) had er belangstelling voor. Het enige lokale medium dat er aandacht aan besteedde was DeStadUtrecht.nl. Zou het misschien toch zo zijn dat de plaatselijke pers meer kennis heeft van de plaatselijke geschiedenis en de mythe van dat eerste kerkje allang niet meer serieus neemt? Zoals wel eerder is vastgesteld, was de pers vaak beter op de hoogte dan de zogenaamde deskundigen. De lokale media was er al langer van overtuigd dat dit verhaal één grote mythe is? Hun gebrek aan belangstelling was dan ook geheel terecht.
Charlotte Broer en Martin de Bruijn hanteren nog steeds de traditionele opvattingen over St.Willibrord en Utrecht. Het wordt toch tijd dat ze de klassieke bronnen eens gaan lezen en niet blindvaren op wat in de 17e eeuw beweerd werd. Eigen onderzoek blijkt hen vreemd. Maar toch? Er is een kentering waar te nemen.
In Uniek in de stad (Utrecht 2000) een publicatie van mevrouw Broer komt het 'Utrecht van Willibrord' weer op de traditionele manier aan de orde, hoewel er toch enkele opvallende zaken in staan. Mevrouw Broer laat haar boek beginnen met de volgende zinnen: "Dat is natuurlijk niet het hele verhaal, maar zo gaat het nu eenmaal met verhalen. We maken ervan wat we willen". En dat "wat we willen" is blijkbaar haar uitgangspunt geweest.
Ze schrijft het volgende:
"Willibrord laat zich in de eerste plaats herkennen als een rondtrekkend evangelieprediker, voornamelijk opererend vanuit het klooster of wellicht beter de kloosters waarin hij leefde en waarvan hij aan het hoofd stond". Deze gedachten van mevrouw Broer zijn in flagrante tegenspraak met wat de bronnen (waaronder die van St.Willibrord zelf, van St.Bonifatius en van Beda) ons vertellen. Daarin is te lezen dat St.Willibrord tot in lengte van dagen vanuit zijn te Traiectum gevestigde bisschopszetel werkzaam was. Van een rondtrekkende evangelieprediker was geen enkele sprake.
Het "wat we willen" suggereert dat anderen ook mee mogen doen in deze discussie. In de praktijk blijkt echter dat mensen met alternatieve meningen niet tot de discussie toegelaten worden (het twijfelen moet wel 'onder ons' blijven) en zo zie je dan ook dat een boek als Traiectum Utrecht of Maastricht? van H. Kreijns en L. Pirson in de uitbundig uitvoerige literatuurlijst van 22 bladzijden geen plaatsje krijgt, net zo min als boeken van Albert Delahaye.
Ook komt Charlotte Broer weer met een oorkonde van Karel Martel uit 723 (let op het suggestieve en misleidende taalgebruik, want er is helemaal geen tekst uit 723, laat staan een oorkonde!) en zegt dat van het monasterium van Willibrord "verder niet erg veel specifieks bekend is" ( “niet erg veel” staat hier voor niets bekend is). Zij komt met een interessante conclusie uit recente nieuwe publicaties, namelijk deze: “dat de komst van Willibrord naar Utrecht en ook zijn wijding tot aartsbisschop der Friezen in 695 nog niet de totstandkoming van een bisdom hebben betekend".
Ze gaat ook voorbij aan de opvatting van prof.R.Post die in 1959 al concludeerde: 'Op één punt moet ik Delahaye onmiddellijk gelijk geven. Sint Willibrord is geen aartsbisschop van Utrecht geweest. Willibrord werd missie-aartsbisschop en koos zijn verblijf ergens in het land van de Friezen. Eerst in 1559 is Utrecht aartsbisdom geworden en voor die tijd kan er onmogelijk sprake zijn van een aartsbisdom van Utrecht.
En hoe mevr.Broer met de bronnen omgaat mag wel blijken uit haar interpretatie van Bachevort uit de oorkonde van 1006 dat voor haar Bavoort is, een gehucht bij Leusden, ten zuid-oosten van Amersfoort. Dat is nu werkelijk 'uniek', want daar is nooit enig historicus eerder opgekomen. Tot heden hield men het meer op Eembrugge, juist vanwege die 'voorde'. Mevr. Broer moet voor haar interpretatie dan nog wel 4 dingen aantonen: 1) dat Bavoort in andere bronnen in de 11e eeuw als plaatsnaam voorkomt. 2) dat er continuïteit heeft bestaan tot heden. 3) dat er ter plaatse een doorwaadbare plaats lag en 4) waar deze naar toe leidde. Bavoort ligt namelijk midden is het gebied dat eertijds Leusbroek heette en een groot moerasgebied was. Daar waren geen wegen, laat staan een oversteekplaats door het water die slechts rechtstreeks het moeras in leidde. Daar in de buurt 9op 3 km.) lag wel de Heiligenberg, onjuist als Hohorst opgevat, maar ook dat is geen bewijs voor de juistheid van haar opvatting.
Deze interpretatie van mevr. Broer schetst wel haar werkwijze. Zonder verder onderzoek neem je een naam in de buurt die er een beetje op lijkt. Maar dat is geen naamkunde, maar fabellogie. Het ernstigste van dit soort fabelschrijverij is dat deze fabels herhaald worden bij anderen en plots -zonder ook maar één bewijs- als ware geschiedenis doorgaan. Vergelijk hiermee de fabel van de Varusslag bij Varsseveld (zie daar).
Opvallend nieuws.
Opvallend in "Uniek in de stad" is, dat die stad (Utrecht) nauwelijks aan bod komt. Behalve de van Buchelius geleende titel van dit boek, is ook veel van de inhoud geleend van andere historici. De naschrijverij viert in dit boek hoogtij. Bekijk de literatuuropgave maar eens. Het is een en al naschrijverij van wat er, tot in een ver verleden, al eens geschreven is. Controle op dat al geschrevene heeft nauwelijks plaats gevonden. Eigen onderzoek al helemaal niet.
Opvallend is ook dat mevrouw Broer, en dat is zeker groot nieuws, de koppeling van Utrecht aan een bisschopszetel als onhoudbaar heeft losgelaten. Immers van daaruit werkte St.Willibrord niet, volgens mevr.Broer. En op blz.67 stelt ze ook onomwonden dat "Utrecht ten tijde van Willibrord en daarna als bisdom nog niet bestond" en dat "aan de basis van de Utrechtse kerk niet een bisdomszetel heeft gestaan" maar een monasterium (een klooster).
Feitelijk kunnen we met deze twee kernzinnen het boek van mevr.Broer sluiten. Immers haar hele betoog is gebaseerd op de traditionele opvattingen die zij hier zelf tegenspreekt.
Het is duidelijk dat Broer voor de connectie van St.Willibrord met Utrecht blijkbaar geen bewijs kan vinden. Anders had ze dit vast vermeld. Dat ze hiermee Albert Delahaye volkomen, maar dan ook volkomen gelijk geeft, is haar ontgaan. Ze blijft zich afzetten tegen zijn opvattingen en dat is vreemd als je hem dan toch ook gelijk geeft.Mevrouw Broer komt met de verder nergens bewezen of toegelichte veronderstelling "dat de twee Utrechtse kerken met het klooster in beginsel één groot complex hebben gevormd". Het gebruik van de term 'in beginsel' in het Utrecht anno 700 is op niets gebaseerd en is dus een mooi staaltje van insinuatie ter bevestiging van de mythe-vorming en getuigt van weinig wetenschappelijk onderzoek. Archeologisch is er uit het jaar 700 ook nooit iets gevonden in Utrecht, laat staan de resten van een heel kloostercomplex. De oudste resten in Utrecht ooit gevonden dateren (op het Romeins na en enkele Karolingische scherven- niet eens een hele pot-), uit de 10e eeuw. En dan is St.Willibrord al vele eeuwen overleden.
Op blz. 79 vervolgt ze met het volgende: "De in het voorgaande geschetste geschiedenis van het oude monasterium van Willibrord, waarbinnen zeker tot het eind van de tiende eeuw een monastiek element vermoed mag worden, vormt het uitgangspunt voor onze visie op het ontstaan en vroege ontwikkeling van de kloostergemeenschap op de Hohorst".
Het verhaal van de bisschopszetel van Willibrord in Utrecht (het bisdom heeft toen niet bestaan), wordt door Charlotte Broer nu vervangen door de veronderstelling van een door Willibrord gesticht monasterium dat de basis gevormd zou hebben voor zijn missiewerk. De uitspraak waarmee Charlotte Broer haar achterban na al dit schokkende nieuws geruststelt luidt als volgt: “Nogmaals, hoe dit ook zij, het monasterium in Utrecht was belangrijk en het prestige ervan als dragende instelling van het missioneringswerk waarschijnlijk groot".
Ofwel een onjuist geschetste geschiedenis en een vermoed monastiek element zijn de twee onjuiste uitgangspunten waarop dit hele boek is gebaseerd. Het moet niet veel gekker worden. Zie bij Ansfridus voor de juiste feiten en de ware geschiedenis van het eerste Utrechts klooster.
Waar ik het in elk geval met mevr. Broer over eens ben is dat de oorkonde uit 1006 die melding maakt van dit klooster, een vervalsing is. Zij houdt op een 13e eeuwse vervalsing, ikzelf denk meer aan 1643 toen Buchelius het werk van Beka en Heda in de "Historia veterum episcoporum Ultrajectini" in elkaar knutselde. En er zijn meer falsums in omloop over dit klooster en de oudste geschiedenis van dit gebied. Ook de oorkonden uit 1028 en 1050 waarin voor het eerst sprake is van de stad Amersfordo zijn falsums, geproduceerd tussen de 14e en 17e eeuw.
Schrap je deze oorkonden dan valt het hele verhaal van Hohorst in Amersfoort in duigen en verdwijnt het fundament onder het boek van mevr.Broer. Er blijft niets van over.
Niets is wellicht overdreven, want het boek "Uniek in de stad" heeft tenminste één grote verdienste. Het laat feilloos zien hoe de mythe van St.Willibrord achteraf in Utrecht terecht is gekomen. Het boek van mevr.Broer kent namelijk vijf problemen:
- het is samengesteld vanuit het heden naar het verleden. Zij noemt het zelf "de retrogressieve methode" ofwel "Rückschreibung" (p.47). Het is een manier om vanuit de latere gebeurtenissen de geschiedenis van daarvoor te reconstrueren. Dat deze wijze van geschiedkunde tot verkeerde conclusies leidt, hebben we ook gezien bij veel traditionele opvattingen in de Nederlandse geschiedenis in het eerste millennium, die nu langzaamaan herschreven wordt.
- Het tweede probleem in 'Uniek in de stad' is dat er wordt gewerkt met oorkonden, waarvan vaststaat dat de inhoud niet juist kan zijn. Allereerst zal vastgesteld moeten worden dat de oorkonden van waaruit zij redeneert geen falsums zijn. Maar dat doet mevr.Broer niet. Zij hanteert de inhoud als zekerheid, hoewel overduidelijk is dat die onjuist is. Zo wordt in de oorkonde van 1028 en 1050 de stad Amersfoort genoemd, terwijl de oudste archeologische sporen in Amersfoort uit eind 12e-, begin 13e eeuw stammen. In 1028 en 1050 bestond Amersfoort nog niet. Ook andere plaatsen die in deze oorkonden genoemd worden, bestonden nog niet in de genoemde jaren, maar ontstonden -aantoonbaar- pas veel. Zie bij Continuïteit de plaatsen Utrecht, Nijmegen, Harderwijk, Deventer.
- Het derde probleem is dat mevr. Broer slechts een beperkt aantal oorkonden noemt (en gebruikt heeft?). Door vooraf een selectie te maken is het uiteraard eenvoudiger je eigen gelijk te halen. Je laat gewoon alle oorkonden weg die problemen opleveren voor je betoog. Het is meer gebeurd in de geschiedenis van Nederland, zoals met de 'bewijsvoering' rondom Wijk bij Duurstede dat Dorestad zou zijn geweest. Lees in "Uniek in de stad" maar eens wat zij schrijft over de oorkonden over het bisdom Utrecht uit de jaren 999, 1002, 1018, 1021, 1046, 1057, 1063, 1064, 1070-1076, 1085, 1094 en 1101! Het zal U wellicht verbazen, maar over de meeste oorkonden is niets te vinden in haar boek.
- Het vierde en zeker niet het minst belangrijke probleem voor de opvattingen van mevr.Broer is de archeologie. Zie voor Amersfoort: punt 2. Ook in Utrecht komen de oudste sporen (op het Romeins na) uit de 10e eeuw. Dat betekent dat er niets gevonden is van de kapel van St.Willibrord uit de 8e eeuw en al helemaal niet van een vroegere kapel uit de tijd van koning Dagobert (625-665). Dit gemis wordt in de Nederlandse archeologie algemeen erkend, echter men trekt er niet de logische en vanzelfsprekende consequentie uit dat St.Willibrord nooit in Utrecht is geweest! Bron: Archeologische en Bouwhistorische Kroniek van de Gemeente Utrecht, p.55..
De historici Broer en De Bruijn spreiden hier een onthutsend staaltje van subjectief denken ten toon met de volgende uitspraak: "Zelfs wanneer het hele terrein vanaf de domtoren tot aan het koor van de domkerk tot op grote diepte onderzocht was en daarbij geen bouwsporen uit deze vroege periode waren aangetroffen, dan nog zou daaruit niet kunnen worden afgeleid dat er nooit een kerk uit die tijd gestaan heeft. De zware fundamenten van de latere kerken en de aanleg van vele grafkelders zouden deze sporen immers geheel kunnen hebben uitgewist".
Deze uitspraak kon zelfs geen genade vinden bij traditionele historici als Van Winter en Honée. Beiden erkennen dat onder de Dom geen spoor van het Dagobertkerkje is gevonden en wijzen de ligging van dat kerkje op deze plaats dan ook af. Kennelijk komt het bij Broer en De Bruijn geen moment in hun hoofd op dat als er geen sporen van een oudere kerk onder de fundamenten van de Dom aanwezig zijn de informatie (de twee gedenkplaten in de Dom) dan niet klopt. Blijkbaar is voor hun alles wat de Kerk ons opdist onaantastbaar. Met zo’n tunnelvisie tonen de beide historici zich nog roomser dan de paus. - Het vijfde probleem is dat mevr.Broer niet inhoudelijk op de hoogte is van de boeken van Albert Delahaye. Zie ook bij punt 3. Door alle literatuur die tegen je standpunten pleit te vermijden of te verzwijgen, kom je wel erg gemakkelijk aan je gelijk. Het zal mevr. Broer toch wel bekend zijn dat behalve de oorkonden uit 1006 (wat zij toegeeft) en 1050, ook die van 1028 een falsum is en wel een geïnterpoleerde oorkonde uit de 16e eeuw.
- Het zesde en ernstigste probleem is dat de denkwijze van Broer en De Bruijn van het type antiquariaat zijn. "De denkwijze is als volgt: we weten wat waar is, we hebben niets (relevants) gevonden, en daarom is “het bewijs" ofwel weggespoeld ofwel we moeten het nog vinden". Dit nu is de kern van hun onwetenschappelijk en van antiquarisch denken. Zo gaan zij blijkbaar om met een hypothese en de toetsing ervan.
Bovendien merkt mevr.Broer zelf al op dat de St.Paulusabdij, die toch de worteling in de omgeving van Amersfoort zou hebben gehad, geen rol heeft gespeeld bij de ontginningen bij Amersfoort. Ze noemt het zelfs 'opmerkelijk' (p.569), maar trekt er verder geen conclusies uit.
De boekrecensie van Johanna Kossmann-Putto van het KNHG (Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap), spreekt voor zich.
"Van samenhangende reeksen documenten is geen sprake en naarstig bijeengezochte gegevens uit andere fondsen verschaffen maar weinig zekerheden voor het behandelde tijdperk en haar betoog. Broers boek wemelt dan ook van termen als 'het valt aan te nemen,' '... is niet uitgesloten dat,' 'niet anders dan elders zal...,' die het hypothetische karakter van talloze overwegingen en conclusies onderstrepen. Mevrouw Broer weet veel van de door haar voorgestelde oplossingen van doordachte argumenten te voorzien, maar vooral in het eerste deel van haar studie is het resultaat van haar geleerd gepeins wat mager".
En juist in dat eerste deel behandelt de schrijfster de voorgeschiedenis en de stichting van Hohorst vanuit Oudmunster, 'waar de monastieke traditie [van het monasterium van Willibrord] in Utrecht gehandhaafd bleef' totdat zich, volgens haar idee, omstreeks 1000 een scheiding voordeed tussen monastiek-geneigden en meer werelds gezinde kanunniken, waarna de eersten overgingen tot de stichting van een abdij bij Amersfoort onder leiding van bisschop Ansfried. Mevrouw Broer ziet deze abdij als een bisschoppelijk eigenklooster dat deel bleef uitmaken van de Utrechtse kerk en aanspraak kon maken op een aandeel in het vermogen ervan.
Aan een reconstructie van de oudste geschiedenis van de abdij na de verhuizing naar Utrecht besteedt de auteur veel ruimte en zij zoekt naar verbanden met ontwikkelingen buiten het bisdom (bijvoorbeeld aan een mogelijke invloed van de hervormingsbeweging van Siegburg), maar hier wreekt zich het ontbreken van een betrouwbaar fundament.
Zij gaat er van uit dat de overgeleverde tekst van de laatste (1050) in zijn geheel echt is zonder interpolaties en als zodanig bruikbaar voor haar onderzoek.
Bertolds schenking stamde duidelijk uit het oude bezit van de kerk en gaf de abdij een plaats in de stad en inkomsten uit een ontginningseenheid even daarbuiten. Zulke gegevens ontbreken voor de periode van 1050 tot de vroege twaalfde eeuw.
Opmerkelijk is overigens in haar hele studie dat de schrijfster er van uit lijkt te gaan dat niet-bisschoppelijke schenkingen van enig belang nooit aan de abdij zijn gedaan, ook niet in gevallen waar een relatie met het kerkelijk vermogen niet aan te wijzen is.
De schrijfster zou echter haar lezers een dienst hebben bewezen door de talloze herhalingen in haar tekst ('Zoals gezegd,' 'Zoals al eerder opgemerkt,' etcetera) en samenvattingen van eerdere beschouwingen weg te werken. Het zou het leesplezier aanzienlijk hebben verhoogd.
Aldus enkele letterlijke citaten van mevr.Kossmann, waarbij ik me geheel kan aansluiten.
Ik heb enkele belangrijke zinnen in dit citaat, anders dan in de oorspronkelijk tekst, ter benadrukking vetgedrukt.
Opmerking:Behalve de hierboven genoemde termen, is het boek van mevr.Broer doorspekt met opmerkingen als 'mogen we veronderstellen', 'we menen te mogen stellen', 'zo lijkt ons', 'vermoedelijk', 'is mogelijk', 'mag worden aangenomen', 'de vraag is', 'lijkt vreemd', 'zal hebben', 'moet hebben', 'is waarschijnlijk', 'niet onmogelijk', en het vele malen voorkomende 'aangenomen mag worden'. De enige conclusie, die mevrouw Broer ook zelf trekt, is zoals ze schrijft dat 'helaas hierover niets met zekerheid te zeggen is'. Het hele boek is erg hypothetisch en gebouwd op onzekerheden en aannamen.
Hoewel mevrouw melding maakt van het feit dat alle oude oorkonden over het begin van de Paulusabdij 'door brand verloren zijn gegaan' -volgens een eigen mededeling van de monniken uit 1495-, verbindt ze er geen consequenties aan. Ze hanteert de overgeleverde oorkonden die na 1495 zijn opgesteld, als authentiek, terwijl het duidelijk is dat het 'aangepaste afschrijvingen' van rond 1530 zijn.