Jaarboek Oud-Utrecht 1997.

1. Utrecht komt onder de Latijnse benaming Trajectum voor in het van omstreeks 300 daterende Itinerarium Antonini (p.100). Deze opvatting wordt weersproken met: Hieruit blijkt dat zij het derde-eeuwse reisboek van Antoninus niet gekend of althans niet op Utrecht toegepast hebben (p.107).
2. Koning Dagobert I (623-639) heeft omstreeks 630 de burcht in bezit heeft genomen en er een kerkje gebouwd dat waarschijnlijk aan de apostel Thomas gewijd werd (p.100). Deze opvatting wordt weerlegd door de Archeologische en Bouwhistorische Kroniek: zie Opgravingen op het Domplein. Deze kerk is er nooit gevonden.
3. Met de komst van Willibrord aan het eind van de zevende eeuw werd Utrecht de zetel van een bisschop. (p.100). De onjuistheid van deze opvatting wordt tegengesproken met de opmerking:in deze streken bestond geen echte civitas, zodat vestiging van een bisschopszetel daar ook niet mogelijk was (p.100). Charlotte Broer weersprekt ook haar eigen opvatting in 'Uniek in de Stad' waarin ze dat zelf schrijft.
4. Utrecht werd al zeer vroeg als zodanig (als bisschopsstad) aangeduid. In de waarschijnlijk nog uit de achtste eeuw daterende levensbeschrijving van de abt van de Utrechtse kloostergemeenschap Gregorius, geschreven door de in Zwesen onder Zuilen geboren Liudger - de latere eerste bisschop van Munster - werd Traiectum een antiquam civitatem, een 'oude stad', genoemd (p.100). In deze ene zin zitten een aantal aangenomen veronderstellingen:
   1. in de oude akten staat nergens Zwesen of Zuilen, maar Suabsna dat Zouafques in Frans-Vlaanderen is.
   2. St.Ludger heeft ca.783 een klooster gesticht in Werethina aan het Almere. Het was niet Werden, maar Frethun in Frans-Vlaanderen. Lees meer over St.Ludger.
   3. In de tijd van Gregorius (8ste eeuw) was er nog geen enkel klooster in Utrecht. Het oudste en eerste klooster was de Paulusabdij uit 1050, het verplaatste klooster van Hohorst, tenminste volgens mevr.Broer (zie 'Uniek in de stad').
   4. Al deze hier genoemde teksten staan in Franse kronieken. Nederland heeft geen enkel document op dit gebied. De oudste teksten van Utrecht en Egmond, zoals het Cartularium van Radboud, kwamen via Gent uit St.Omaars in Noord-Frankrijk. lees meer over het 'Cartularium van Egmond'.
   5. het hier genoemde 'antiquam Civitatem' slaat niet op Utrecht dat immers geen Civitas is geweest (zie opmerking 3 hiervoor). Het 'Vetus Trajectum' staat onder meer in de Goederenlijst uit 870 (zie daar) waarvan nooit aangetoond is dat het hier om Utrecht ging. Waar liggen de in deze lijst genoemde plaatsen rondom Utrecht? Ook in een bericht over de Noormannen in de kroniek van St.Omaars wordt Vetus Trajectum genoemd. Van Noormanneninvallen in Utrecht is nooit iets gebleken, wat ook Luit van der Tuuk erkende. Lees meer over de Noormannen.
   
   
5. Een kort overzicht van het tot stand komen van de Utrechtse traditionele geschiedenis lees je op p.103 en 104:
   
   1. Het eerste middeleeuwse bericht dat expliciet van Utrecht als Romeinse versterking melding maakt, dateert, voor zover wij hebben kunnen nagaan, pas van omstreeks 1186. Utrecht maakte toen deel uit van het Heilige Roomse Rijk onder keizer Frederik Barbarossa. Dat is dus bijna 10 eeuwen na dato. Hoeveel onzekerheid (nr.1) spreekt hieruit?
   2. Rond 1186 gaf een hofkapelaan van de keizer, Godfried van Viterbo, een zeer lovende beschrijving van Utrecht, waarbij hij ook melding maakte van een Romeinse oorsprong van deze stad. Volgens hem was Utrecht gesticht als een oorlogsbasis tegen de Friezen, van wie de Romeinen belasting wilden heffen. Oorlogsbasis tegen de Friezen? Onzekerheid 2.
   3. Pas van een eeuw later dateren de eerste tekens van een eigen Utrechtse geschiedschrijving. Zie opmerking onder A. Nog een eeuw later.... onzekerheid 3.
   4. We beginnen met een geschrift dat niet alleen om zijn inhoud maar ook om zijn overlevering uiterst merkwaardig genoemd mag worden. Het gaat hierbij om een handschrift dat in het begin van de achttiende eeuw in handen zou zijn geweest van de oud-katholieke kerkelijke geschiedschrijver Hugo van Heussen. Dat zegt ten minste Valentijn Blondeel, die een boekje schreef over de oorsprong van Utrecht, dat in 1757 is uitgegeven. Uiterst merkwaardig? Onzekerheid 4.
   5. Volgens Blondeel was dat oude manuscript geschreven door de domkanunnik Rudolf van Stoutenburg, die leefde aan het eind van de dertiende eeuw. Van Stoutenburg zou zich op zijn beurt hebben gebaseerd op een verloren gegaan liber memorialis, een memorieboek, van het Utrechts domkapittel. Blondeel had het geschrift van Van Stoutenburg bij Van Heussen mogen inzien en er een uittreksel, geen volledige transcriptie, uit mogen maken. Dat uittreksel staat in Blondeels boekje afgedrukt. Een verloren gegaan memorieboek? Onzekerheid 5.
   6. Volgens Van Stoutenburg zou uit de oude gedenkstukken van de dom blijken dat de oorsprong van Utrecht heeft gelegen in vyf huizen of hutten op den boord van den Rhyn, welke door eenige landbouwers, jagers, en een Veerman bewoond wierden. Want voor de geboorte van Christus zou er al een veer of overtocht zijn geweest. Rond het jaar 200 zou een Vorst der Vriezen er een stenen kasteel hebben gebouwd. Om het groeiend aantal inwoners te huisvesten en te beschermen, werden daaromheen wallen gegraven, die rond 400 door stenen muren vervangen waren. Het kasteel heette Wiltenburg omdat het de burgt der wildvangers was, en het is zeker, dat de familie der opperjagtmeesters de naam van Wiltenburg aangenomen hebben. Aangezien de Friezen en de Saksen die hier woonden zich zeer roofzuchtig gedroegen, trok Keizer Valentiniaan rond het jaar 368 hen met een leger tegemoet, veroverde de stad en het kasteel Wiltenburg en onderwierp hen. Maar de Friezen en Saksen sloegen terug, waarna er een verdrag gesloten werd en de Vriezen de stad en het kasteel herstelden, en versterkten. Wat hierna in het geschrift van Rudolf van Stoutenburg volgde, had betrekking op de vroege Middeleeuwen. De oorsprong... onzekerheid 6, voor de geboorte van Christus.... onzekerheid 7, rond 200 al een stenen kasteel.... onzekerheid 8, rond 400 al stenen muren..... onzekerheid 9, Wiltenburg, burgt der wildvangers... onzekerheid 10, de stad en het kasteel Wiltenburg.... onzekerheid 11, herstelden en versterkten.... onzekerheid 12.
   7. Een deel van Van Stoutenburgs bevindingen treffen we aan in de Rijmkroniek van Melis Stoke, die leefde van omstreeks 1235 tot in of kort na 1305. Zijn werk gaat over het graafschap Holland en bevat maar weinig gegevens over Utrecht. Stoke zegt dat tlant beneden Nimaghen wilen Nederzassen hiet. Utrecht ligt niet 'beneden' (stroomafwaarts!) van Nijmegen. Onzekerheid 13. Er woonde een wreet volc ende sterc, waarvan de hoofdstad Wiltenborch heette. Deze Nederzassen kwamen in opstand tegen keyser Valentiniaen, die in 366 keizer was geworden, maar ze werden door hem verslagen. Die Nederzassen heten nu Vriesen, voegt Stoke er ter verduidelijking aan toe. Een wreet en sterc volk..., Nedersassen die nu Vriesen heten..: onzekerheid 14 en 15. Dat hij met Wiltenborch Utrecht bedoelde blijkt even verderop, waar verteld wordt dat Willibrord quam tUtrecht dat Wiltenborch hiet te voren.
   8. Volgens Melis Stoke zou de oorsprong van Utrecht via-via overgeleverde oude gedenkstukken van de dom in een inheemse nederzetting hebben gelegen. De eerste burcht zou er niet door de Romeinen maar door de Nederzassen, later Friezen geheten, of althans door een vorst der Vriezen gebouwd zijn (p.104). via-via overgeleverde oude gedenkstukken..., onzekerheid 16. De tafelen dateren dus in elk geval van na het midden van de dertiende eeuw Deze datering is dan onzekerheid 17.
   9. Het tekstbord dat de geschiedenis van de stad weergeeft, zegt dat 'in de tijd van Nero de Antonijnse stad - of burcht - met nieuwe muren' werd gebouwd. Het ontstaan van Utrecht wordt dus op deze tafel gedateerd op de tijd van de Romeinse keizer Nero (54-68 na Chr.) Deze mededeling zou best eens waar kunnen zijn. Dan is het Romeinse castellum pas gesticht in het begin van de tweede helft van de eerste eeuw, wat archeologisch ook is vastgesteld, al gaat men daarbij nog uit van het jaar 47, wat is aangenomen op rond van de terugtrekking van de Romeinen op de Rijngrens..
   10. De burcht zou echter verwoest zijn 'en op dezelfde plaats werd daarna de nieuwe burcht van de Wilten gesticht met hoge torens, welke burcht nog in die tijd door het volk van de Abroditen geheel en al geslecht werd en tot de grond toe neergehaald. Hierop werd de burcht Traiectum met hoge muren gesticht door de christelijke Franken'. Op grnd van dergelijke opvattingen zijn de tradities van Romeins Utrecht en Romeins Nederland ontstaan. Maar deze opvattingen zijn geheel onzeker: onzekerheid 18.
   11. De naam Antonia voor Romeins Utrecht komt voor bij Johannes de Beke. Hij schrijft daar het volgende over (p.106, kort samengevat) : Keizer Nero vervolgde de christenen en twee Romeinse edelen, de senator Granus en de tribuun Antonius, werden uit Rome verdreven en trokken naar het noorden. Granus werd de stichter van de stad Aquis Grani (Aken). Antonius kwam n Hollant, en maakte een vesting die lange tijd Antonina heette. Utrecht zou dus lange tijd Antonina geheten hebben, totdat het door de Slaven en de Wilten werd verwoest. Dit verhaal is een stuk duimzuigerij van Beka. Onzekerheid 19. Wat Beda daarover schreef gaat niet over Nederland, maar hij schrijft in Engeland over Frisia 'hier dicht bij ons' ofwel 'hier aan de overkant' Voor Beda: zie de linker kolom. A.W.Byvanck en W.A.van Es noemen beide volkeren niet in hun boek over 'Romeins Nederland'. D.P.Blok noemt Wiltenburch (1605) als een verdwenen plaats, waarschijnlijk eerst dubbelnaam van Utrecht, later 2 km ten westen van Bunnik (Utrecht). 731 copieën 8e e. (ad ca. 690): in castello .,. quod antiquo gentium illarum uerbo Uiltaburg, id est Oppidum Uiltorum, lingua autem Gallica Traiectum uocatur (Beda, HistEccllib. 5 c. 11, p. 303) na 786 copie 16e e. (ad midden 8e e.): stabilito episcopatu in loco qui nuncupatur Traiectum et alio nomine Wiltaburg (Liudger, VitaGreg c. 10 SS 15, 1, p. 75) 11 840-864 cop. 15e e. (ad ca. 770): Traiectum castrum quod. Het 'waarschijnlijk' van Blok is onzekerheid 20. Over de verwijzing naar St.Ludger die daar.
       
   12. De naam Traiectum zou dus, zowel volgens Beke als volgens de domtafelen, pas na de Romeinse tijd ontstaan zijn. Hieruit blijkt dat zij het derde-eeuwse reisboek van Antoninus niet gekend of althans niet op Utrecht toegepast hebben (p.107). Hiermee vervalt dan de naam Trajectum voor Romeins Utrecht, wat altijd wel de traditie is geweest. Onzekerheid 21.
   13. Beke zou -volgens Broer en de Bruijn- een chronologisch en samenhangend verhaal over de Romeinse oorsprong van Utrecht gegeven hebben. Zijn relaas is door latere geschiedschrijvers ofwel gevolgd ofwel heeft op zijn minst als basis gediend heeft voor andere opvattingen. Beke zelf heeft zijn specifieke gegevens over het Romeinse Utrecht waarschijnlijk geput uit vroege bronnen als Beda Venerabilis en Liudgers levensbeschrijving van de abt Gregorius en wellicht ook uit de Utrechtse domtafelen. Aannemelijk is dat hij ook gebruik gemaakt heeft van het werk van Melis Stoke 37, maar duidelijk is dat hij de Nedersaksische of Friese oorsprong van Utrecht zoals die bij Stoke voorkomt niet overgenomen heeft. Opmerkelijk is niet zozeer dat Beke Utrecht een Romeinse oorsprong gegeven heeft, maar dat hij die met de voor keizer Nero gevluchte tribuun Antonius van een christelijk karakter heeft voorzien. Het voorgaande overziende zijn er dus in de vroege bronnen nogal wat verschillen op te merken. Was de oorsprong van Utrecht Romeins of inheems? Wat was de oorspronkelijke naam van de burcht of stad? Waar kwamen de genoemde namen vandaan? Met dit soort vragen hebben de latere geschiedschrijvers over Utrecht zich uitvoerig beziggehouden. Er blijven dus nog wat vragen over, wat onzekerheid 22 betekent.
   14. Hierna worden de latere geschiedschrijvers besproken zoals Willem Heda (ca.1460-1525), Lambertus Hortensius (1500-1574), Arnoud van Buchel (1565-1641), Cornelis Booth (1605-1678), Valentijn Jan Blondeel (ca. I720-na 1774), Hubert Matthijs Adriaan Jan van Asch van Wijck (1774-1843), Jan Jacob de Geer van Oudegein (1820-1911), Samuel Muller (1848-1922), Gerard Gilles Calkoen (1857-1935), Gerard van Hoorn (1881-1969), Jan Hendrik Holwerda (1873-1951) en Albert Egges van Giffen (1884-1973). In het rijtje historieschrijvers missen we Cornelius Aurelius, terwijl hij toch een grote invloed heeft gehad op het ontstaan van meerdere tradities rond 't Sticht Utrecht.
       
       Al met al is het een erg interessant hoofdstuk over het ontstaan van bepaalde tradities, waarvan de oudste dus pas teruggaan tot de 12de eeuw. Zij bouwen echter voort op de opvattingen van Beka, al wijken ze op meerdere punten van hem af. Ook onderling kom je meerdere verschillen tegen, die toch wel van belang zijn geweest om de geschiedenis van Utrecht te bepalen. De conclusie van Broer en De Bruijn is als volgt: Overzien we deze rapsodie van opvattingen over het Romeinse verleden van Utrecht, dan valt op dat ze uiteenlopen van het eenvoudigweg ontkennen tot het buitenproportioneel opblazen daarvan. Dit verschijnsel treft men merkwaardigerwijs door de eeuwen heen aan, al werden de accenten in de ene periode anders gelegd dan in de andere. Het nagenoeg ontbreken van bruikbaar geachte schriftelijke bronnen en de onzekerheid over de aard en de herkomst van de gevonden Romeinse voorwerpen hebben ongetwijfeld tot deze zeer uiteenlopende visies aanleiding gegeven. De archeologische opgravingen vanaf 1929 hebben aan een groot deel van de onzekerheid over het Romeinse verleden van Utrecht een eind gemaakt. Maar getuige het begin van dit artikel zijn alle twijfels nog steeds niet bij iedereen weggenomen .... .
       
       Broer en De Bruijn spreken ook hier de nodige twijfel uit, twijfel die Albert Delahaye ook had, maar dat hebben ze niet bij hem gelezen. Immers zijn naam ontbreekt ook hier weer in deze literatuuropgave. Niet vermelden wat je opvattingen tegenspreekt is in historisch wereld helaas nog steeds eerder regel dan uitzondering.
       
   
   Als je dit allemaal leest merk je dat het hele verhaal gebaseerd is op liefst 22 onzekerheden, dus fabels. Het is te gek voor woorden dat deze teksten nog serieus genomen worden. Een feit is wel de strijd tussen de Romeinen en Friezen en Saksen, maar deze heeft zich niet voorgedaan in Nederland, maar in Frans-Vlaanderen. Rond 368 kwamen de Romeinen echt niet even naar Utrecht om er tegen Friezen en Saksen te vechten. De Romeinen hadden Nederland al meer dan een eeuw verlaten.
   Ook van een stenen kasteel uit het jaar 200 of van stenen muren uit rond 400 is in Utrecht archeologisch nooit iets gebleken. Wat men aantrof in 1929 was het Romeinse castellum. Deze verzinsels en fabels zijn helaas wel het uitgangspunt van de geschiedenis van Utrecht gaan vormen. Nadien doet het verhaal van Johannes de Beke en Willem Heda er nog een schepje bovenop. Ook hun verhaal zit vol onwaarheden, dus klan niet het uitgangspunt worden van de geschiedenis van Utrecht of van Nederland.
   
   
6. Charlotte Broer en Martin de Bruijn hebben dus nog de nodige twijfel over deze rapsodie aan opvattingen. Rapsodie betekent een (muziek)stuk met contrasterende gedeelten wat betreft stijl en stemming, hier gaat het om contrasterende opvattingen. Ze schrijven ook het volgende: 'Zowel volgens Melis Stoke als volgens de via-via overgeleverde oude gedenkstukken van de dom zou de oorsprong van Utrecht dus in een inheemse nederzetting hebben gelegen. De eerste burcht zou er niet door de Romeinen maar door de Nederzassen, later Friezen geheten, of althans door een vorst der Vriezen gebouwd zijn' (p.104). Let vooral op het woordje 'zou'. Ook het gebruik van woorden als 'waarschijnlijk' (17x), 'mogelijk' (11x) en 'zou kunnen' of 'zou hebben' (meer dan 30x) getuigen van een zekere dosis aan twijfel.
   Op hun eigen website, en dat moet gezegd, uiten ze wel meer twijfel over traditionele opvattingen, zoals dat De Bilt gesticht zou zijn door de Ieren. De Bruijn noemt dat terecht dan ook 'pia fraus' ofwel vroom bedrog.

Lees het boek "De Ware Kijk Op" voor al deze en andere teksten en oordeel zelf!